فلسفه اخلاق

جوانمردي: آيين نامة صوفيانة شرافت

لويد ريجون براي ايرانيان و به ويژه پژوهندگان حوزة تصوف، نامي آشنا است. او استاد مطالعات اسلامي در دپارتمان الهيات دانشگاه گلاسكو است. جوانمردي، با عنوان فرعي آيين نامة صوفيانة شرافت، كتابي است كه لويد ريجون در 224 صفحه و هشت فصل تنظيم كرده و در 30مه 2011 (حدودا نيمة خرداد 1390 شمسي) روانة بازار خواهد كرد. در اين كتاب، ريجون بار ديگر، مضموني ديگر از فلسفه، عرفان و البته اخلاقيات ايراني را بررسي كرده. او در مقدمه مي‌گويد:
«جوانمردي يكي از عناصر اصلي تصوفِ ايراني است. جوانمردي همان خصلتي است كه صوفي را در مقابل ديگران متواضع ساخته و گناهانِ ديگران را از نظر وي دور مي‌دارد. در حقيقت، جوانمردي بر همان خصلت‌هاي پسنديده‌اي تاكيد مي‌ورزد كه خودِ اسلام مورد تأييد قرار داده، اين ويژگي يك اسلامِ ليبرال و انسان دوست است.» اساس كار ريجون، آن‌گونه كه خود مي‌گويد، كتاب الفتوة اثر شهاب‌الدين سهروردي، فتوت‌نامة ميرزا عبدالعظيم‌خان قريب و رسالة حاتم طايي تاليف حسين واعظ كاشفي است.
او با ترجمة اين سه متن، آنها را به لحاظ رابطة بينامتنيت تحليل كرده، براي هر يك مقدمه‌اي حاوي درآمدهاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي نگاشته و شرح احوال نويسندگان را نيز به دست داده است. علاوه بر آن، مضامين ديگري در ارتباط با فتوت در فصول مختلف كتاب مورد واكاوي قرار گرفته. فتوت يا جوانمردي صوفيانه در قرون ميانه (فصل دو)، عناصر اصلي در فتوت‌نامة سهروردي، فرآيند رساله‌نويسي در ميان فتيان، گذشتة فتيان، آيندة جوانمردان، تغيير اخلاق، فعاليت‌هاي نظامي، عصر جديد، دوران صفوي، انجمن‌ها و... از آن جمله هستند.


آيين جوانمردي: فتوت

اين كتاب را شايد بتوان آخرين اثر شادروان محمدجعفر محجوب ناميد. او در اين اثر 194 صفحه‌اي، از ريشه‌شناسي واژة فتوت در لغت عرب آغاز كرده و با مشتقات گوناگون آن در قرآن كريم بحث‌هاي خود را تداوم مي‌بخشد. شادروان محجوب در اين كتاب عنوان مي‌كند كه براي فتوت نيز مانند تصوف ـ تعريف جامع و مانعي نمي‌توان يافت اما وجه مشترك و ركن اساسيِ هر دوي آنها ايثار است. تركيب آيين فتوت با عياري و پديد آمدنِ راه و رسم و آداب و ترتيب و حتي زباني خاص براي آن از ديگر بخش‌هاي كتاب است. استحكام فتوت در آغاز قرن سوم هجري، ورود آن به شعر و ادب و در افتادنِ فتيان به فساد، رذايل اخلاقي و منكرات، در اين سير تحولي به طور كامل توضيح داده شده. بر اين اساس، در عصر سلطنت آل‌بويه در عراق، جوانمردان و عياران دسته‌هاي مخالف و موافق يكديگر تشكيل دادند. در اواسط قرن چهارم، راه و رسم خويش را به تكيه‌گاهي ديني متكي كردند و از اواخر قرن چهارم به بعد، لفظ عيار و شاطر و فتي كاملا با يكديگر مترادف شد. اما در سال 424 و پس از آن، فتنة عياران بالا گرفت. از ديگر فصول كتاب مي‌توان به فتوت عصر ناصري، منشور فتوت، انتشار فتوت در سرزمين تركان آسياي صغير، ذكر فتوت در آثار نويسندگان و مورخان كلاسيك، تبديل شدن فتوت به صنف و كم شدن دخالت فتيان در امور سياسي اشاره كرد. ارائه نمونه‌هاي تاريخي از كتب و رسائل فتيان، گفتارهاي تاريخيِ جوانمرداني مثل ابوحفص نيشابوري و نوح عيار، فتوت از منظر عرفا، طبقه بندي و كاركردهاي اجتماعي فتيان و فلسفة عملي جوانمردي از ديگر بخش‌هاي اين كتاب است. پانوشت‌هاي سودمند و نسبتاً مفصل كتاب، به ويژه آن‌جا كه از رابطة شواليه‌گري و شهسواري، منابع عربي فتوت و خاستگاه نظامي عياران بسيار كارآمد است.

تشرف به فتوت از ديدگاه ابن‌عربي

ليلا خليفه در اين كتاب با ارجاع به آثار گوناگون محي‌الدين ابن عربي، عناصر مرتبط با فتوت را بيرون كشيده و به تحليل و واكاوي آنها مي‌پردازد و عمدة تمركز او البته بر فصل‌هاي 42، 146 و 147 فتوحات مكيه است. خليفه در مقدمه اشاره مي‌كند كه فتوت، مفهومي پيچيده و پيشا اسلامي است كه در جريان سنتي تصوف از اهميت معنوي بسياري برخوردار است. آغازگر مباحث كتاب، تعريف «فتي» و ارتباط آن با شرافت، سخاوت، ايثار و خردمندي است. خليفه مي‌گويد به جز فصول سه‌گانة فتوحات، ابن‌عربي رسالاتي مستقل نيز در فتوت نوشته است. او در جايي فتيان را از شاگردان ملامتيه مي‌داند (انّ‌ الفتيان تلامذة الملامتيه) و همانند سلمي، مقام ملامتي را عالي‌تر از مقام و مرتبة صوفي قلمداد مي‌كند. در جايي ديگر، ابن عربي فتوت را به اخلاق حسنه، بذل نعمت‌هاي خدا به بندگان، تخلق به اخلاق خداوندي و ترجيح اوامر دين بر خواسته‌هاي نفس تعريف كرده و سپس مواردِ «ترك فتوت» را برمي‌شمارد؛ حالتي كه گاه ـ در بعضي موارد ـ پيش مي‌آيد. در فصل يا باب 146 فتوحات ابن عربي صراحتا مبحث فتوت را واكاوي كرده، در آنجا مي‌گويد: خداوند غني عن‌العالمين و واجب‌بنفسه، او غني مطلق است و عالم را از سر نياز خلق نكرده بلكه عالَم را براي عالَم و ايثار و بذل و بخشش از جانب خود بر واحديت و يكتايي اش ايجاد كرد و اين، عين فتوت و جوانمردي است. سپس عنوان مي‌كند كه هر چند اسم فتي در زمرة اسماء الهي قرار ندارد، از حيث معنا يك وصف و نعت الهي است. كتاب عنوانِ فرعيِ «tasawwuf et Prophéties و conquêtes و illuminations» و عنوان عربيِ فازالقمر الفتوة را بر روي جلد دارد. 362 صفحه است و در سال 2001 در بيروت به چاپ رسيده.

شهسواري و خشونت در  اروپاي قرون وسطي

اين كتاب مي‌كوشد مفهوم جوانمردي را با توجه به سرشت حقيقي و جايگاه آن در جامعة قرون وسطي باز گويد. به عقيدة نويسنده، مورخان مدرن و نويسندگان كهن در مورد شواليه‌گري اروپا ديدگاهي رمانتيك  داشته و بر اساس پيش داوري‌هاي قبلي در پيش گرفته‌اند. بدين ترتيب، او به نقد اين ديدگاه پرداخته و عنوان مي‌كند كه شواليه‌هاي قرون وسطي نه تنها همواره نقشي مثبت نداشته‌اند و در اثبات خصايص جوانمردانه نكوشيده‌اند؛ بلكه در بيشتر مواقع با رفتار خشونت‌آميز و بر پايي جنگ نقشي مشكل‌زا و ابهام‌آميز ايفا كرده‌اند(ص3).
ريچارد كوپر ـ استاد تاريخ دانشگاه روچستر در نيويورك ـ براي اثبات نظرية خويش در متون ادبي و تاريخي قرون وسطي و برخي تفاسير مدرن آنها به تفحص پرداخته، در حين كار به مطالب جالبي برخورده و برهمين اساس مفاهيم ضمنيِ ديگري را نيز تعريف كرده است. مفهوم خشونت در قرون وسطي، ساختار اجتماعيِ جوامع اروپايي در قرون وسطي و مؤلفه‌هاي ذهنيِ شواليه‌ها از آن جمله‌ هستند. او در مي‌يابد كه در دوران قرون وسطي دو نوع خشونت وجود داشت: قانوني و غيرقانوني. و خشونت قانوني براي ايجاد نظم به كار مي‌رفت. او با رجوع به فرقه‌هاي ديني آن دوران به عقايدي مثل باورهاي راهبان نورمَن برمي‌خورد كه مي‌گفتند خشونت، اگر دليلِ حق داشته باشد، قابل قبول است و براي پايان دادن به يك عمل خطا بايد به خطاي ديگري توسل جُست(ص13). همچنين استفادة اعضاي خاندان سلطنتي از زور و خشونت در آثار ادبي و قصه‌هاي شهسواري قرون وسطي نيز ديده مي‌شود. در ميان خودِ شواليه‌ها نيز درگيري و رقابت هميشه وجود داشت. شواليه‌هاي سياه با يكديگر مي‌جنگيدند و به يكديگر حمله مي‌بردند(ص22). عقيده بر اين بود كه اين شواليه‌ها ذاتي اهريمني دارند و در برخي موارد، روح شواليه‌هايي هستند كه به خاطر ارتكاب گناه مجازات شده‌اند. كوپر با ارائه شواهدي اثبات مي‌كند كه اين گونه شواليه‌ها در داستان‌هاي آرتور، لانسلو و گاوِين فراوان هستند. در جاي ديگر، كوپر باور عمومي در خصوص زهد و پارسايي شواليه‌ها را به نقد مي‌كشد. داستان‌هايي مثل در جست و جوي جام مقدس  و لانسلو در مورت آرتور نشانگر آن هستند كه تمام دارايي‌هاي يك شواليه مواهب خدادادي و استعدادهاي شخصي اوست(ص47). اما به عقيدة كوپر زهد شواليه‌ها با خشونت آنها در تضاد نبود. آنها جنگجويان صليبي بودند و به قول لانسلو ـ پس از جنگ با آرتور ـ «شواليه‌هاي خوب و برجسته در جنگ به شادي و شادكامي مي‌رسند» (ص163 – 162). گاه خشونت‌ها، جنگ‌ها و كشتارهاي آنها به جايي مي‌رسيد كه «تنها بيوه‌هاي بسيار و كودكانِ يتيمِ فراوان برجاي مي‌ماند» (ص182).
كتاب براساس موضوع طبقه‌بندي شده و در هر موضوع شمار فراواني از منابع به دست داده شده. خوانش كتاب آسان است و در خلال آن داستان‌هاي فراواني از شواليه‌ها نقل مي‌شود. نقطة قوت كتاب منبع شناسي و كتاب نامة مفصل آن است و تسلط كوپر بر آثار ادبي. كتاب در 350 صفحه، هفده فصل و بخش‌هاي متعدد تنظيم شده و از جمله عناوين و مضامين آن، موارد زير حائز اهميت است: يك ـ «مباحث و رويكردها» شامل: مسئلة نظم عمومي و شواليه‌ها، قرون ميانه و نظم، تغييرات اجتماعي ـ اقتصادي و سازماني، شاهدي از ادبيات شهسواري و... دو ـ «دربارة شواليه‌گري و تفسير آن» حاوي: آيا شواليه‌ها رمان مي‌خواندند؟، آيا ادبيات شهسواري به گونه‌اي نااميد كننده رمانتيك است؟، چارچوب نهادها و مفاهيم. سه ـ «ارتباط با طبقة روحاني» كه در برگيرندة اين قسمت‌ها است: شواليه‌ها و زهد، زهد عمومي و استقلال مردم عادي، اسطوره‌شناسيِ شهسواري، شواليه‌ها و عزلت‌نشينان. چهار ـ «روحاني، شواليه و اصلاح‌گر»: ستايش شواليه‌گري نظامي، ساختارهاي شواليه‌گري نظامي، كليسا و قدرت حاكم، نيروي مفاهيم. پنج ـ «ارتباط با سلطنت»: نظر خاندان سلطنتي دربارة جنگ و خشونت و... از ميان ديگر فصول كتاب، عناوين زير تنها به صورت فهرست‌وار مورد اشاره قرار مي‌گيرد: پادشاهي انگليسي و شواليه‌گري، نيروي ابهام‌آميز شواليه‌ها، فعل ممتاز خشونت، شهسواري و بانوان، كاردانيِ خدا، نقد و اصلاح و...

شهسواري جديد: مجموعه قوانين اخلاق مردانه

ژوزف ژاك ـ فيلسوف، پژوهشگر اجتماعي و متخصص ادبيات آرتوري ـ در كتاب خويش، هويت اخلاقي پاي‌بندان به شواليه‌گري را بررسي كرده و با مقايسة دنياي جديد و قديم؛ اخلاقيات جديد غرب را نيز به محك نقد گذاشته است. در اينجا نويسنده صراحتا عنوان مي‌كند كه اصولا شواليه‌گري آميزه‌اي بود از سنت‌هاي نظامي اقوام ژرمن، آداب و شعائر مسيحي و رسم‌هايي كه از عالم اسلام و ايران باستان به اروپا راه يافته بود. اين جريان، در زندگي اجتماعي، روابط سياسي و خلاقيت‌هاي هنري اروپاييان تأثير گذاشت. مورخان معتقدند كليسا با بهره‌گيري از اين حس جنگ‌طلبي، جهتِ فعاليت شواليه‌ها را به جنگ‌هاي صليبي كشاند و اصولي مانند حقيقت، احترام، عدالت، مقاومت، نجابت، سخاوت، وفاداري، آداب‌داني و غيره از مسير اصلي منحرف شد. آن‌گاه نويسنده به اين نتيجه مي‌رسد كه:
«اكنون ديگر شواليه‌ها لااقل در معناي اسطوره‌اي آن، كه ما در داستان‌ها و فيلم‌ها شاهدش بوده‌ايم ـ وجود ندارند. اگرچه من مطمئن نيستم كه در آن معنا نيز به راستي وجود داشته‌اند.» در جاي ديگر ژوزف ژاك عنوان مي‌كند كه امروزه شواليه‌گري تنها به لقبي محدود شده كه به افراد اعطا مي‌شود؛ چيزي مثل نشان افتخار، جايزة نوبل يا لوح تقدير. سپس با بيرون‌ كشيدن بازمانده‌هاي خصائل شواليه‌گري ـ مثبت و منفي ـ مجموعه قوانين اخلاقيِ جديد را طبقه‌بندي كرده و آنها را شهسواري جديد مي‌نامد. ژاك معتقد است اين خصائل بخش مهمي از تمدن غرب هستند كه اكنون عمدتا از بين رفته‌اند. شهسواري جديد... 220 صفحه است و در فورية سال 2010 به زبان انگليسي منتشر شده است.

منبع:
معرفي كتاب/مرضيه سليماني
------------------
مطالب مرتبط:

اُتانازي، اخلاق و سياست عمومي دليلي بر ضد قانوني كردن اُتانازي