ايمان و اخلاق؛ مقايسة رويکرد الاهيات کرکگور و اشاعرة متقدم
کتاب «ايمان و اخلاق؛ مقايسة رويکرد الاهيات کرکگور و اشاعرة متقدم» نوشتة نعيمة پورمحمدي (عضو هيئت علمي دانشگاه اديان و مذاهب) توسط انتشارات اديان و مذاهب به سال 1390 به زيور طبع آراسته گرديد.
نويسنده در مقدمه، کتاب را چنين معرفي مي‌کند:
روش من در اين کتاب روش مطالعة تطبيقي است. بنابراين بخش اول را که بخش «ايمان» است به دو فصل «ايمان از نظر کرکگور» و «ايمان از نظر اشاعره» تقسيم مي‌کنم و بخش دوم را که بخش «اخلاق» است به دو فصل «اخلاق از نظر کرکگور» و « اخلاق از نظر اشاعره» تقسيم مي‌نمايم. در بخش سوم که بخش مقايسه است دو فصل «مقايسة نظرية ايمان از نظر کرکگور و نظرية ايمان از نظر اشاعره» و «مقايسة نظرية اخلاقي از نظر کرکگور و نظرية اخلاقي از نظر اشاعره» را قرار مي‌دهم و در خاتمة کتاب «مقايسة رويکرد کرکگور و اشاعره به الهيات» را بيان مي‌نمايم.
در فصل «ايمان از نظر کرکگور» به دليل تأثير فلسفة اگزيستانسي کرکگور در الهيات او، ابتدا فلسفة اگزيستانسي او را در دو محور وجودشناختي و شناخت‌شناختي توضيح مي‌دهم. سپس انتقاد کرکگور به مسيحيت رسمي زمانة خود و همين‌طور انتقاد او به ايمان از راه استدلال فلسفي و تاريخي را بيان مي‌کنم تا معلوم شود که نظرية سلبي ايمان کرکگور چيست. براي توصيف ايجابي ايمان کرکگور، از احساس اگزيستانسي گناه به منزلة ايمان آغاز مي‌کنم و فرآيند ايمان را تا لحظة ايمان، حقيقت انفسي ايمان و شور، رابطه، اراده و جهش ايمان پي مي‌گيرم. سپس از ايمان ابراهيم به منزلة پدر ايمان سخن مي‌گويم که حاوي ايمان کامل در دو مرحلة تسليم و بازجويي است. در آخر فصل هم رابطة عقل و ايمان را از نظر کرکگور بيان مي‌کنم که از نظر او ايمان تناقض منطقي نيست بلکه تناقض مطلق است و اين باعث مي‌شود ايمان از نظر او عقل‌ستيز نباشد بلکه عقل‌گريز باشد.
در فصل «ايمان از نظر اشاعره» ابتدا به شناخت‌شناسي اشاعره مي‌پردازم زيرا شناخت انسان از نظر اشاعره در توصيف ايمان او مؤثر است. در آغاز فرآيند ايمان اشاعره ابتدا رهيافت عقل مطلق دربارة ايمان به خدا را خواهم گفت. عقل مطلق يا عقل غير مأمورِ شرع هرچند دلالت ناقصي بر وجود خدا دارد اما انسان را به تصديق مجبور نمي‌کند بنابراين ايمان را نمي‌توان رهيافت عقل غير مأمور دانست. سپس از دعوت شرع و معجزة رسول خواهم گفت که يقين دروني انسان را برمي‌انگيزد اما هنوز ايمان محقق نشده است. شرع، انسان را به پيدا کردن دليل امر مي‌کند و عقل به دنبال دليل مي‌رود که تحت عنوان رهيافت عقل مأمور از آن بحث مي‌کنم. با حصول معرفت به خدا ايمان حاصل نشده بلکه ايمان تصديق قلبي اخبار رسول است و بنابراين ماهيت قلبي و نفساني دارد. رابطة اقرار به زبان و عمل به جوارح را نيز با تصديق قلبي مشخص مي‌کنم. سپس به نقش خدا در ايمان مي‌پردازم که از نظر اشاعره اين نقش بسيار زياد است و در نهايت از ثواب و عقاب از نظر اشاعره بحث مي‌کنم که به دليل ارادة مطلق خدا قطعيتي براي انسان ندارد و ماهيت قلبي و نفساني ايمان را تأييد و تثبيت مي‌کند.
در فصل «اخلاق از نظر کرکگور» از سه مرحلة زندگي از نظر کرکگور شروع مي‌کنم و روشن مي‌سازم که مرحلة دوم که مرحلة اخلاق است در واقع اخلاق هگلي است نه اخلاق کرکگور. اخلاق کرکگور در مرحلة سوم يا مرحلة ديني تحقق پيدا مي‌کند که همان اخلاقِ تسليم به امر مطلق، اخلاقِ عشق، اخلاقِ تمرين و تقليد و اخلاقِ اخلاص است. در اين فصل از اخلاق ابراهيم به تفصيل بحث خواهم کرد که در واقع الگوي اخلاق کرکگور است. بنابراين از تعبير اخلاقِ ايماني از سوي استيون ايوانز ياد خواهم کرد که بهترين تعبير از اخلاق کرکگور است. سپس تأثير فلسفة اگزيستانسي کرکگور را بر اخلاق خواهم گفت که نام اخلاقِ تحقق خود مي‌گذارد. در آخر فصل نتيجه مي‌گيرم که اخلاقِ ايماني کرکگور در واقع يک نظرية امر الاهي است.
در فصل «اخلاق از نظر اشاعره» ابتدا اين را مي‌گويم که ريشة نظرية اخلاق شرعي اشاعره ارادة مطلق الاهي است. سپس وارد حسن و قبح و تکليف از نظر اشاعره خواهيم شد. حسن و قبح و تکليف را در سه ساحت معنا، صدق و کشف مي‌سنجيم و نتيجه مي‌گيريم که حسن و قبح و تکليف از نظر اشاعره ديني است يعني معنا و تعريف آن با اموزه‌هاي دين است، حسن و قبح و تکليف، الاهي است يعني ذات و وجود آنها قرارداد الاهي است و حسن و قبح و تکليف، شرعي است يعني علم ما به آن از راه شرع است. اين سه اصطلاح باعث مي‌شود نظرية اخلاق شرعي را براي اشاعره نتيجه بگيريم.
در فصل «مقايسة نظرية ايمان کرکگور و نظرية ايمان اشاعره» ابتدا الگوي نظري تحليل ايمان را به دست مي‌دهم. اين الگو که به نظرية ايمان معروف است از عناصري تشکيل شده است که عبارت‌اند از: مبدأ ايمان، منشأ ايمان، معرفت‌شناسي ايمان، ماهيت ايمان، متعلَّق ايمان، انگيزش ايمان، نجات و ايمان، سببيت در ايمان دين و ايمان. پس از توصيف اين الگو، ايمان نظر کرکگور و نيز ايمان از نظر اشاعره را با آن تطبيق مي‌دهم و به نظرية ايمان کرکگور و نيز اشاعره دست يافته و آنها را با يکديگر مقايسه مي‌نمايم.
در فصل «مقايسة نظرية اخلاقي کرکگور و نيز نظرية اخلاقي اشاعره» ابتدا الگوي نظري تحليل اخلاق را در قالب نظرية اخلاقي تدوين مي‌کنم و سپس به بيان اخلاق از نظر کرکگور و اخلاق از نظر اشاعره در اين الگو و مقايسة آنها با يکديگر مي‌پردازم. عناصر مختلف اين الگو اخلاق هنجاري و اخلاق تحليلي است.
در خاتمة کتاب که به عنوان «مقايسة رويکرد کرکگور و اشاعره به الاهيات» را دارد. با استفاده از مطالب توصيفي که عبارت از بخش ايمان و اخلاق است و نيز استفاده از مطالب تحليلي کتاب که در دو بخش نظرية ايمان و نظرية اخلاقي است به هدف اصلي کتاب که عبارت از مقايسة رويکرد کرکگور و اشاعره به الهيات است مي‌رسم. براي اين کار ابتدا ابزار شناخت انسان را، متناسب با شناخت‌شناسي کرکگور و اشاعره، به عقل، حواس، احساسات و اراده تقسيم مي‌کنم و سپس به نقش و جايگاه هر کدام از آنها در ايمان و اخلاق کرکگور و نيز اشاعره مي‌پردازم. حاصل کلام در اين مقايسه اين است که عقل در الاهيات کرکگور و نيز الهيات اشاعره سهم ناچيزي دارد و به جاي آن احساسات انسان در الهيات کرکگور و حواس بيروني و دروني انسان در الهيات اشاعره تأثيرگذار است. ارادة انسان نيز در اليهات کرکگور و نيز الهيات اشاعره منشأ اثر است با اين تفاوت که ارادة انسان در الهيات کرکگور قبل از ايجاد معرفت نقش دارد و در الاهيات اشاعره بعد از ايجاد معرفت. در نتيجه الاهيات کرکگور الاهيات عاطفه‌گرايانه و الهيات اشاعره الاهيات تجربه‌گرايانه است.
فهرست مطالب:
مقدمه/ 13
بخش اول
1. ايمان از نظر کرکگور/ 21
1.فلسفه اگزيستانسي/ 21 – 32
2. انتقاد به مسيحيت رسمي، کليسا و کشيشان/ 33 – 46
3. نفي راه استدلال/ 46 – 61
4. احساس اگزيستانسي گناه، زمينة ايمان/ 61 – 63
5. لحظة ايمان/ 65 – 72
6. حقيقت انفسي ايمان/ 72 – 87
7. ايمان کامل/ 87 – 95
8. عقل و ايمان/ 95 – 107
2. ايمان از نظر اشاعره/ 109
1. شناخت انسان/ 109
2. رهيافت عقل مطلق/ 115 - 119
3. ورود شرع و دعوت رسول/ 120 – 128
4. رهيافت عقل مأمور/ 129 – 132
5. معرفت و ايمان/ 132
6. ايمان، تصديق قلبي از اخبار رسول/ 136 – 150
7. نقش خدا در ايمان/ 150 – 155
8 ثوابِ ايمان، عقابِ کفر/ 155 – 162
بخش دوم: اخلاق
1. اخلاق از نظر کرکگور/ 165
1.مرحله تذوّقي/ 169 – 174
2.مرحلة اخلاقي/ 174 – 178
3. مرحلة ديني/ 178 – 208
4. اخلاقِ امر الاهي 208 – 211
2. اخلاق از نظر اشاعره/ 213
1. ارادة مطلق خدا/ 213 – 221
2. حسن و قبح/ 221- 228
3. تکليف/ 228 – 232
4. ثوابِ طاعت، عقابِ معصيت/ 232
5. اخلاق شرعي/ 233
بخش سوم: مقايسه و ارزيابي
1.مقايسة نظرية ايمان از نظر کرکگور و نظرية ايمان از نظر اشاعره/ 237
1. انتقاد به ايمان رسمي زمانه/ 242
2. مبدأ ايمان/ 244
3. منشأ ايمان/ 244
4. معرفت‌شناسي ايمان/ 245 – 248
5. ماهيت ايمان/ 248 – 253
6. متعلَّق ايمان/ 253
7. انگيزش ايمان/ 254
8. نجات و ايمان/ 254
9. سببيت در ايمان/255
10. دين و ايمان/ 255
2. مقايسةنظرية اخلاقي کرکگور و نظرية اخلاقي اشاعره/ 257
1. اخلاق هنجاري/ 259 – 262
2. اخلاق تحليلي/ 262 – 266
خاتمه: مقايسة رويکرد کرکگور و اشاعره به الاهيات/ 268 – 278
کتابنامه / 288 – 291
--------------------------------
مطالب مرتبط: