اخلاق حرفهاي در تمدن ايران و اسلام
كتاب «اخلاق حرفهاي در تمدن ايران و اسلام» اثر دكتر احد فرامرز قراملكي و همكاران توسط انتشارات پژوهشكده مطالعات فرهنگي و اجتماعي به سال 1386 به چاپ نخست رسيد.
دكتر احد فرامرز قراملکی در معرفي اين اثر، در مقدمه كتاب چنين ميگويد:
مجموعۀ حاضر چهار بخش و بيست و هفت مطالعۀ نظاممند در نشان دادن سه حقيقت است: يك، سابقۀ اخلاق حرفهاي در تمدن ايران باستان، دو، جايگاه اخلاق حرفهاي در آموزهها و معارف اسلامي، و سه، نقش اخلاق حرفهاي در تمدن اسلامي در ايران. علاوه بر اين سه بخش، مبحث تطبيقي و مطالعات موردپژوهانه كه چالشهاي جديد را به ميان ميآورد، آخرين بخش اين مجموعه است. گزارش هر يك از مقالهها به اختصار به شرح زيرند:
مقاله نخست، در واقع تمهيدي بر ديگر مقالهها است و به همين دليل نگارنده را از بسط سخن در اين مقام بينياز ميكند. تعريف حرفه و تمايز آن از شغل، كار و حرفهنما و نيز تعريف اخلاق حرفهاي در دو رهيافت مديريت منابع انساني و مديريت راهبردي مقدمهاي است كه مقالۀ نخست بر اساس آن به بررسي تطبيقي پنجوجهي بين وضعيت جامعۀ ما در اخلاق حرفهاي، پيشينۀ تاريخي اخلاق حرفهاي در تمدن ايران باستان، جايگاه آن در آموزههاي ديني و تمدن اسلامي و نقش راهبردي ان در جهان صنعتي ميپردازد. حاصل اين بررسي در مقام توصيف، سخن مولانا در مثنوي است:
بر سر گنج گدايي مردهام ز آنكه اندر غفلت و در پردهام
وضعيت موجود تبيينهاي فراوان ميپردازد. در اين ميان، سه امر نبود تعامل اثربخش بين سازمانهاي اجرايي و صنعتي با دانشگاه، كمكاري محققان علوم انساني به ويژه اخلاقپژوهان و پردهپندار در اين مقاله مورد بحث قرار گرفته است.
مقاله دوم از جايگاه اخلاق حرفهاي خردمندي و پيشهوري در ايران باستان بحث ميكند. در ايران باستان شغل براي هر كس خويشكاري او تلقي ميشد و پيشهور راستين بايد كار خود را همراستاي ذات نيكوي انساني انجام دهد. چنين پيشهوري را جوانمرد ميخواندند.. در عصر هخامنشيان با تأثر از مصر باستان اتحاديههاي حرفهاي وجود داشت كه بر اخلاقي بودن مشاغل نظارت ميكرد.
عادلانه بودن دستمزد در دروان هخامنشيان عنوان مقاله سوم است، مسأله نظام جامع پرداخت يا جبران خدمت، امروزه از مسايل مهم و چندتباري است و عادلانه بودن آن دغدغۀ اصلي محققان در اخلاق حرفهاي است. نويسنده اين مقاله بر اساس گلنبشتههاي قرائت شده تخت جمشيد، وضعيت پرداخت حقوق و پاداش را گزارش ميكند و يا توجه به عناصري چون سختي كار و حقوق كودكان و زنان، اين فرضيه را ثابت ميكند كه دستمزد در دوران هخامنشيان در مجموع عادلانه بود.
پيشداديان و كيانيان امروزه به اسطورهها پيوستهاند اما فردوسي در شاهنامه، البته نه به سبك مورخ، از آن دوران سخن گفته است. مؤلف مقاله چهارم بر اساس گزارش شاهنامه به تحليل اوصاف اخلاقي صاحبان مشاغل در اين دوره ميپردازد. مشاغل در اين دوره بر سه گونه عمده قابل تقسيماند. هر گروهي از مشاغل واجد اوصاف اخلاقي خاصي است. نويسنده فرضيه خود مبتني بر شايستهسالاري در حِرَف را نشان ميدهد.
شناخت ارزشهاي اخلاقي در ايران زمان ساسانيان آخرين مقاله از بخش نخست است. نويسندۀ اين مقاله پس از مقدمهاي در نشان دادن ساختار حكومتي و مدني دوران ساساني، بر اساس متون پهلوي به بحث از ارزشهاي اخلاقي، به ويژه اخلاق در تعامل اجتماعي و وظايف اخلاقي پادشاهان ميپردازد.
بخش دوم، اخلاق حرفهاي در آموزهها و معارف اسلامي با پژوهشي در استقلال قاضي اغاز ميشود. اين مسأله كه اهميت راهبردي در اخلاق قضا دارد، كم و بيش مورد بيتوجهي محققان قرار گرفته است. نويسندۀ دانشمند مقاله ششم بر مبناي تعريف اخلاق قضا به رفتار قضايي، ابعاد مختلف استقلال قاضي و عوامل تهديد كنند. ان را تحليل ميكند و سپس با ارجاع آداب قضا به احكام قضا الزامي كردن آداب قضا را تبيين ميكند.
عدالت قاضي و نقش آن در عدالت قضا، هفتمين مقاله مجموعه است. در اين مقاله با سه رهيافت فقهي، حقوقي و اخلاقي مسأله عدالت قاضي و جايگاه آن در قضا تحليل ميشود. «عدالت در قاضي» با رهيافت اخلاق صاحبان حرفه و «عدالت در قضا» با رهيافت سيستمينگر و راهبردي مورد بحث قرار ميگيرند تا تمايز و ارتباط آن دو نمايان گردد.
مقاله هشتم، مسأله و فرضيهاي نو را به ميان ميآورد كه اثبات آن، گستره معرفتي اخلاق را از جمله اخلاق حرفهاي تحت تأثير ژرف قرار ميدهد. مسألۀ اين مقاله، پرسش از جايگاه اخلاق نبوي در رسالت پيامبر گرامي خداوند است و فرضيهاي كه بر اساس آيات، روايات و برخي شواهد تاريخي اثبات ميشود، اين است كه اخلاق آن حضرت، معجزۀ نبوي و در رتبۀ فروتر از قرآن در مجالي فراختر به تحليل تاريخي مسألۀ بيشتر بپردازد.
اخلاق حرفهاي بر سبك ارتباطي معيني استوار است. روانشناسان، الگوي اثربخ ارتباطي را الگوي قاطعيت مينامند كه از صداقت، صراحت، احترام اصيل متقابل و خودمختاري با استقلال تأليف ميشود و الگوي سلطهگري، سلطهپذيري و پرخاشگري را كه فاقد برخي از مؤلفههاي ياد شدهاند، غير اثربخش يا مرضي ميدانند. نويسندۀ مقاله دهم اين فرضيه را به نهجالبلاغه عرضه ميكند كه الگوي رفتار ارتباطي خود اميرمؤمنان عل (ع) و توصيه ايشان به مديران و كارگزاران خود، الگوي قاطعيت است.
چهار مقاله، بحث مهم امانتداري در حرفه را مورد تحقيق قرار دادهاند. در مقالۀ دهم متناسب با پيچيدگي و توسعۀ سازماني حرفهها در محيط جهاني كسب و كار، مفهوم امانتداري تعريف موسعي يافته و ابعد آن در منابع انساني، منابع مالي، برند، و رقابت و اطلاعات مورد تحليلي گرفته است.
مقالۀ يازدهم، پيآمد امانتداري و عوامل آن را مورد تحقيق قرار ميدهد و مانند مقاله قبلي با رهيافتدرونديني (آيات و روايات) به تحليل اثار زيانبار خيانت و بركات فردي اجتماعي امانتداري و نيز عوامل ترويج امانتداري ميپردازد. ايمان به خدا، سپردن امانت به فرد امين و خودداري از اعتماد سادهلوحانه امنيت معيشتي، نظارت و بازرسي از اهم عوامل ترويج امانتداري در حرفه است.
دو مقاله ديگر به مباني فقهي امانتداري در حرفه ميپردازند. اقسام امانت در نگاه فقهي به شرعيه و مالكانه و اقسام امانت مالكانه و تحليل ماهيت رابطۀ اماني در عقود مختلف در اين دو مقاله به تفصيل بحث شدهاند. مقاله سيزدهم ديدگاه رايج را در خصوص اينكه «امين ضامن نيست» مورد چالش قرار ميدهد و نظريه فقها در اسباب ضمانت در امانت را توسع ميبخشد. يعني مفهوم «تعدي و تفريط» را به «انجام آنچه مجاز نيست و ترك انچه تركش روا نيست»، توسعه ميدهد. اين تعريف با مفهومسازي جديدي كه مقاله دهم با رهيافت اخلاق حرفهاي به ميان ميآورد قابل مقايسه است. مقاله دهم امانتداري را براساس بهرهوري تعريف ميكند.
مسأله كمفروشي امروزه در محيط جهاني كسب و كار ابعاد بسيار فراواني يافته است. مقاله چهاردهم با جستجو در آيات و روايات به بررسي ابعاد و پيامدهاي كمفروشي ميپردازد. مفسران و فقها در اطلاق تطفيف اختلافنظر دارند. برخي برآنند كه تطفيف در ويلٌ للمطففين صرفاً كمفروشي در امور قابل كيل و وزن است و اموري كه مثلاً با متر اندازه گرفت ميشوند حكماً به ان ملحق ميشوند. نويسنده با رهيافت تحليل مفهومي و روشهاي تفسيري فرضيه مطلق بودن تطفيف را در هرگونه داد و ستد و هر نوع ميزان و سنجش بررسي ميكند. به همين دليل اين مقاله يافتههاي نو در تاريخ مسأله دارد.
مقاله پانزدهم به بحث از معامله با جهتگيري نامشروع ميپردازد. برخي داد و ستدها اساساً حرامند مانند خريد و فروش امور محرَّم. اما برخي داد و ستدها فينفسه حرام نيستند مانند خريد و فروش چوب. در اين گونه داد و ستدها ممكن است، خريدار به قصد استفادۀ نامشروع خريد كند اگر فروشنده به به اين امر واقف باشد اما خود قصد قصد نامشروع نكند، داد و ستد وي چه حكمي دارد؟ اين مسأله را ميتوان از سه حيث فقهي، حقوقي و اخلاق حرفهاي مطرح كرد؟ امروزه چنين داد و ستدهايي در ابعاد مختلف حرفهها رواج دارد. پولشويي، اعطاي تسهيلات مالي براي قاچاق و .... نمونههاي رايج آن است. نويسندۀ فرضيۀ حرمت شرعي و خلاف اخلاق بودن چنين معملههايي را مستدل ساخته است.
داد و ستدها فريبكارانه كه فقها در قاعدۀ غرور از آن بحث ميكنند، امروزه ابعاد پيچيدهاي در محيط جهاني كسب و كار پيدا كرده است. جذب مشتري با تبليغات دروغين و فريبنده و فروختن كالايي كه مورد توافق مشتري نيست، ابعاد مختلف داد و ستد فريبكارانه است. مقاله شانزدهم به تحليل مسئوليتهاي اخلاقي و نيز مسئوليتهاي حقوقي چنين داد و ستدهايي ميپردازد.
يكي از شاخههاي اخلاق حرفهاي، اخلاق آموزش و پرورش استو اخلاق تدريس از مسائل مهم اين حوزۀ معرفتي است. مقالۀ هفدهم بر اساس فلسفه اخلاق اسلامي به توضيح مباني و اصول اخلاق تدريس ميپردازد.
مقالۀ نوزدهم سرآغاز سومين مجموعه يعني اخلاق حرفهاي در تمدن اسلامي است. اخلاق هنر از چالشهاي مهم دهههاي اخير است. در اين مقاله، به تحليل ديدگاه فارابي در خصوص ارزشگذاري اخلاقي مضمون هنري پرداخته است.
يكي از مباحث قابل تأمل در تمدن اسلامي تأسيس نهادهاي نظارتي بر اخلاق شهروندي است. مقالۀ بيستم به تحليل وظايف و اختيارات چنين نهادهايي ميپردازد تاريخ مسأله نشان ميدهد كه در تعيين اختيارات اين نهادها ابتدا با رهيافت فقهي و آنگاه با رهيافت مديريتي دو گونه نظريهپردازي به ميان آمده است. اين دو رهيافت هنوز در نظريهپردازي رواج دارند. به همين دليل نويسنده به بررسي تطبيقي ان دو ميپردازد.
شايستهسالاري از جهات مختلفي در اخلاق حرفهاي مورد بحث قرار ميگيرد. از طرفي حق افراد و كاركنان برخورداري از مديران لايق و منصف است و از طرف ديگر اقتضاي امانتداري در استفاده از منابع انساني شايستسالاري است. مقاله بيست و يكم اين مسأله را در قلمرو شرقي نظاممند و گستردهاي در اين موضوع دارد، در مقاله حاضر در دامنۀ محدود ديوان رسايل به بيان شروط انتصاب به اين ديوان، نحوۀ احراز شرايط و مقايسۀ بين آنچه نظريهپردازان آن دوره گفتهاند، با آنچه در عمل به آن پايبند شدهاند، ميپردازد.
نقش اخلاق حرفهاي و باورهاي ديني در توسعۀ كسب و كار در ايران پس از حملۀ مغول موضوع تحقيق در مقالۀ بيست و دوم است. از دوره ايلخانان نفوذ فتوت غير سياسي در ميان اقشار شهري، اين فرصت را براي اهل فتوت فراهم آورد كه با مشاركت در تعريف مباني نظري تشكيلات دنيوي اهل حرفه (اصناف)، تقدس بخشيدن به كار و نيز به سلسله مراتب صنفي، اخلاق حرفهاي آنها را بر اساس باورهاي ديني – فتوتي تدوين كنند. اين مقاله سراغاز پژوهشهاي محقق در نقش اخلاق حرفهاي در بازسازي تمدن ايران اسلامي پس از حملۀ مغول ميتواند باشد.
يكي از مباحث اخلاق حرفهاي به اخلاق رهبريت و مديريت شهري بر ميگردد. در مديريت شهري استيفاي حقوق و منافع شهروندان از اهم وظايف كارگزاران است. مقاله بيست و سوم از مقدمهاي در ساختار حكومتي عصر صفويه به بررسي نهادهاي مسئول در قبال حقوق و منافع عمومي و روشهاي آنان ميپردازد.
بخش چهارم مجموعۀ حاضر به طرح چالشهاي جديد، بررسيهاي تطبيقي و موردپژوهي اختصاص دارد. اين بخش شامل چهار مطالعۀ نظاممند به شرح زير است: رابطۀ اخلاق و قانون به دليل كثيرالاضلاع بودن از مسايل پيچيدۀ فلسفۀ حقوق و فلسفۀ اخلاق است. نياز به مميزي اخلاقي در مقام وضع قانون از مسايل مهم در اخلاق حرفهاي است. مقاله بيست و چهارم اين مسأله را با مداقۀ فراوان و تحليل تاريخي و حقوقي مورد بحث قرار داده و نتايج جديدي را عرضه كرده است. بدون ترديد، مقالۀ حاضر ميتواند قانونگذاران را ضرورت مميزي موضوعه توجه بيشتري دهد و مديران را در مقام آييننامه و بخشنامهنويسي مدد رساند.
مسائل انطباق اخلاقيات حاكم بر تجارب در جهان صنعتي با آموزههاي ديني، چالشهاي فراواني را فرا روي مديران بنگاههاي كسب و كار قرار داده است. مقاله بيست و پنجم، با عرضۀ آخرين اصول اخلاقي تجارت به فقها و اسلامشناسان ايراني و تحليل ديدگاه آنان با روش دفي فرضيه خود در انطباق اخلاق تجارت با آموزههاي اسلام را به اثبات ميرساند.
مسأله سرآمدي سازمانها كه در دهههاي اخير مورد توجه بنگاههاي بزرگ كسب و كار قرار گرفته است، نظر عالمان اخلاق را نيز به خود جلب كرده است. بر اساس مدلهاي رايج در سرآمدي سازمان به ويژه مدل EFQM توجه به مسئوليتهاي اخلاقي و اجتماعي سازمان و برخورداري از كارشناسان اخلاق حرفهاي است. مقاله بيست و ششم با گزارش اجمالي از مدلهاي سرآمدي به نقش ان در جاريسازي اخلاق در سازمان و نيز بررسي تطبيقي سرآمدي سازمان به منزلۀ يك نظريه با آموزههاي اسلامي ميپردازد.
جهتگيري كاربردي مجموعه حاضر محتاج ارايه نمونهاي از امكان اخلاقيسازي سازمانهاي كسب و كار است. مقالۀ بيست و هفتم با بررسي موردپژوهانه راهكار عملي تدوين منشور اخلاقي سازمان را نشان ميدهد. روششناسي تدوين، مدل طراحي و نحوۀ آمادهسازي منشور اخلاقي بر اساس تجربهاي ارايه ميشود كه در شركت سيمان داراب به راهنمايي مدير گروه اخلاق حرفهاي دانشگاه تهران به دست آمده است.
فهرست اجمالي
ديباچه پژوهشكده .............. بيست و هفت
مقدمه ............................. سي و يك
اخلاق حرفهاي در ايران باستان
1) بر سر گنج ..................3
2) اخلاق حرفهمند و پيشهوري در ايران باستان ........ 27
3) عادلانه بودن دستمزد در دوران هخامنشيان ......... 49
4) ارزشهاي اخلاقي نزد ساسانيان ...................... 65
5) اخلاق مشاغل نزد پيشداديان و كيانيان .............. 97
اخلاق حرفهاي در آموزهها و معرف اسلامي
6) جايگاه استقلال قاضي در اخلاق قضا ..................111
7) عدالت قاضي مبناي اخلاق حرفهاي قضاء ............131
8) اخلاق معجزه دوم نبوي ...................................157
9) مباني و الگوهاي اخلاق حرفهاي در نهجالبلاغه ... 171
10) تعريف امانتداري و ابعاد آن در حرفه ........ 211
11) عوامل و پيامدهاي امانتداري در حرفه ..... 233
12) مباني فقهي و حقوقي امانتداري .......... 251
13) امانتداري در اخلاق حرفهاي ................. 275
14) تحليل ابعاد و آثار كمفروشي .................. 293
15) معاملات با جهتگيري نامشروع .............. 317
16) داد و سند فريبكارانه ............................. 343
17) مباني و اصول اخلاق تدريس در فلسفه اخلاق
اسلامي.................................................... 369
18) كار و حقوق كارگر از ديدگاه اسلام ........... 393
19) ارزشگذاري اخلاقي مضمون آثار هنري نزد
فارابي ..................................................... 419
20) وظايف و اختيارات نهاد نظارتي بر رفتار
شهروندان در تمدن اسلامي ........................ 433
21) شايستهسالاري در ديوان رسائل از نظر
تا عمل..................................................... 463
22) اخلاق حرفهاي و باورهاي ديني در بازار هاي
ايران (سدههاي 8 – 12 هق) ....................... 491
23) مسئوليتهاي اخلاقي در قبال منافع عمومي
در دوره حكومت صفوي ............................... 515
چالشها و بررسيهاي تطبيقي
اخلاق قانونگذاري ..................................... 559
24) بررسي تطبيقي اخلاق تجارت در جهان امروز و
اسلام ..................................................... 593
25) نقش تعالي سازماني در جايسازي اخلاق در
سازمان ................................................... 609
26) راهكار عملي تدوين منشور اخلاقي سازمان/653
---------------------
مطالب مرتبط:
نگاهي اجمالي به برخي كتاب هاي اخلاق پژوهش
کتاب اخلاق پژوهش؛ مبانی و مسایل
کتاب فلسفه اخلاق (مقالاتی در باب اخلاق هنجاری، اخلاق کاربردی و فرا اخلاق)